Aktualności
Orientalny szkic terenu dóbr rajgrodzko goniądzkich i knyszyńskich
Źródło: Alexandrowicz S., Mapy majątkowe północnego Podlasia z XVI wieku.
Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 14, 1966, nr 2, s. 298.
Puszcza Knyszyńska
Na Podlasiu w XVI wieku znajdowały się cztery duże kompleksy leśne.
Środkowo - wschodnią część tego terenu zajmowały: Puszcza Bielska oraz Puszcza Białowieska.
Na północy Podlasia rozciągała się Puszcza Rajgrodzka, a na południowy wschód od niej leżała Puszcza Knyszyńska.
Z rewizji puszcz hospodarskich Hrehora (Grzegorza) Wołłowicza z 1559 roku dowiadujemy się o przebiegu ówczesnych granic Puszczy Knyszyńskiej i o jej obszarze.
Na północnym - wschodzie i wschodzie puszcza ta graniczyła z Puszczą Grodzieńską, począwszy od wsi Jasionówka należącej do Kurzenieckich (starostów pińskich), do rzeczki Brzozówki, jej biegiem do rzeczki Czarnej. Od Czarnej do rzeczki Sokołdki, a ot Sokoldki Az do granic pana Jurija Dobrzyniewskiego, żywszego wójta dobrzyniewskiego, który włość swoją Sokołdkę nad rzeką Sokołdą i Supraślą prawie pod samą puszczą ma […] A od granicy Dobrzyniewskiego aż do granicy Lencow, których zowut Zenowcy [dzisiaj wieś Leńce].Tej puszczy Knyszyńskiej wzdłuż cztery mile, a w poprzek trzy mile.
W XVI wieku zakończył się proces tworzenia leśnictw. Porządkowanie leśnictw, ich przynależności administracyjnej rozpoczęło się już za panowania Zygmunta I Starego. Dokończył to dzieło Zygmunt II August. Uporządkowanie podlaskiej gospodarki było bardzo ważne, uregulowało wykorzystywanie podlaskich puszcz, a także rozwijający się handel drewnem z Gdańskiem.
Leśnictwa były dzierżawami, których rządzenie opierało się na osadach osoczników, strzelców, bartników.
Do obowiązków leśniczego, zarządzającego gospodarką leśną na terenie leśnictwa należała: straż nad granicami i ostępami puszczy, kontrola nad eksploatacją drzewa, ochrona zwierzyny, sprawowanie kontroli nad bartnictwem, bobrownictwem, łowiectwem i rybołówstwem, a także kontrola nad robotami leśnymi - pędzenie smoły, dziegciu, wypalanie popiołu, wyrób wańczosu. Leśniczy miał za zadanie kontrolę sianożęci w lasach, dróg puszczańskich. Do obowiązków leśniczego należało także ściąganie czynszów i podatków z wszystkich osad i karczm leżących w granicach leśnictwa.
W pełnieniu obowiązków, jak już wyżej wspomniano, leśniczy miał do pomocy służbę leśną: osoczników i strzelców.
Osocznicy byli kategorią ludności poddanej, której jedynym obowiązkiem była służba leśna. Polegała ona na udziale w polowaniach, pilnowaniu ostępów i zwierzyny, strzeżeniu granic puszcz, kontrolowaniu wyrębów, naprawianiu dróg leśnych i mostów. Osocznicy zamieszkiwali wsie na skraju puszczy i posiadali zazwyczaj 2 włóki ziemi wolnej od wszelkich świadczeń.
W starostwie knyszyńskim w 1561 roku było osiem wsi osocznickich: Długołęka, Zastoki, Safijewo, Zabiele, Jodeski, Gulbicze, Letniki, Satiowo.
Drugą kategorią ludności poddanej byli strzelcy. Do ich obowiązków należało obsługiwanie łowów i obrona puszczy i gruntu Króla J. K. M. przed naruszeniem granic i stanu posiadania - strzelcy pełnili również służbę jako obrońcy zamków królewskich. Uposażeni byli zazwyczaj w dwie włóki ziemi. W starostwie knyszyńskim strzelcy mieszkali w czterech wsiach: Kulikówka, Supraśl, Hryniewicze, Romejki.
Puszcza Knyszyńska dostarczała także drewna. Drewno było wykorzystywane na opał, a także jako materiał budowlany, miało szerokie zastosowanie w budowie domów, zabudowań gospodarczych, młynów, grobli. Już w XVI wieku było cennym i poszukiwanym surowcem, o czym świadczy szereg ograniczeń, których strzec mieli leśniczy i podległa im służba. Drewno z puszczy można było brać tylko za specjalnym pozwoleniem królewskim.
W puszczy rozwijał się przemysł leśny. Obejmował on produkcję towaru leśnego: popiołu, smoły, dziegciu, węgla drzewnego, wańczosu, klepek, gontów, obręczy do beczek, itd. Popiół drzewny znajdował szerokie zastosowanie w przemyśle włókienniczym, smoła służyła jako materiał do impregnowania okrętów, klepkę wykorzystywano jako surowiec bednarski do produkcji beczek na mąkę i śledzie, wańczos i inne materiały były poszukiwanym materiałem budulcowym i rzemieślniczym.
W 1564 roku na terenie Puszczy Knyszyńskiej działały dwa młyny tarciczne, które miały piły do przecierania drewna. Młyny te znajdowały się na rzekach Jaskrze/Jaskrance pod Knyszynem i na Supraśli pod Dobrzyniewem. W samym Dobrzyniewie działał zakład produkujący szkuty i komięgi, a w Borsukówce tartak.
Jak wynika z danych, tylko w Puszczy Knyszyńskiej były młyny z wyżej wspomnianymi piłami tarcicznymi, zaś w Dobrzyniewie były warsztaty produkujące szkuty i komięgi. Takie skoncentrowanie warsztatów w Puszczy Knyszyńskiej może świadczyć o zaawansowaniu eksploatacji drewna na potrzeby handlu z Gdańskiem. Główną rzeką, która służyła do spławiania drewna, była na Podlasiu Narew i jej dopływy.
W źródłach pojawiają się informacje, że na terenie starostwa knyszyńskiego w drugiej połowie XVI wieku istniały 2 rudy (huty): nad rzeką Jaskrą i nad rzeką Rybnik. Ruda nad rzeką Jaskrą była w posiadaniu rudnika Jana, który z tytułu posiadania płacił rocznie do skarbu królewskiego pewną sumę pieniędzy. Istniała też przy dworze królewskim w Knyszynie jedyna cegielnia w województwie podlaskim.
Środowisko przyrodnicze Podlasia stwarzało bardzo dogodne warunki do rozwoju bartnictwa.
W Puszczy Knyszyńskiej bartnictwo rozpowszechnione było na szeroką skalę. Zajmowała się nim drobna szlachta. Swoje barcie posiadały w puszczy rodziny: Rutkowscy spod Goniądza oraz Moniuszkowie ze starostwa tykocińskiego. W źródłach występują także Wiszowaci, Bajkowie i Szorcowie, a także chłopi ze Złotorii.
Żubr - ilustracja z XVI wieku
Źródło: A. Samsonowicz, Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiellonów, Wrocław 1991.
W starostwie knyszyńskim można wyliczyć 690 barci istniejących w latach 1557 - 1561. W 1565 roku barcie istniały w borze Grzędy, grądach Lipowo i Piekutowo. Prawdopodobnie jedna barć dawała około 10 kilogramów miodu.
W drugiej połowie XVI wieku bartnicy składali daninę w miodzie w starostwie knyszyńskim. W innych starostwach na Podlasiu była to rzadkość. Ślady organizacji bartnych na Podlasiu występują tylko w starostwie knyszyńskim. W inwentarzu z 1561 roku występuje starosta bartny - Jan Piotraszewicz.
W Puszczy Knyszyńskiej występowały w XVI wieku jesion, brzoza. Także, co charakterystyczne dla terenów podmokłych, występowały siedliska lasów olszowych, olszowo - jesionowych, z domieszką brzozy i świerku, a dominujący był bór sosnowo - dębowy2.
Puszcza Knyszyńska obfitowała w zwierzynę łowną grubą i drobną: żubry, niedźwiedzie, łosie, jelenie, sarny, dziki, borsuki, lisy, rosomaki, kuny, gronostaje, sobole, wydry, bobry.
Puszcza Knyszyńska była terenem łowieckim dla Zygmunta II Augusta. Śladem świadczącym o istnieniu terenów łowieckich w puszczy są tzw. ostępy leśne, czyli te części puszczy, w których przebywała zwierzyna łowna. Rewizja puszcz spisana przez Hrehora (Grzegorza) Wołłowicza wymienia następujące ostępy puszczańskie: Ostęp Nerestek, Hwozdny, Krasny, Prowaleny, Oleszkowy Lad, Długi, Karakulin, Udacza Omeliany, Popielewo zamieniony na zwierzyniec królewski.
W puszczach budowano dwory łowieckie oraz stajnie - okoły, - w których zatrzymywano się na czas łowów.
W puszczy Knyszyńskiej przed rokiem 1509 był dwór pod ostępem Hwozdnym. W latach 1556 - 1559 Piotr Chwalczewski - starosta knyszyński podjął akcję osadzania wsi wokół ostępów leśnych. Koło ostępu Hwozdny powstała w 1556 roku wieś Czarna i Szawle, pod ostępem Popielewo założono Chraboły, Borsukówkę, Kozopatry, Rudę i Kobylankę, obok ostępu Karakulin powstała wieś Kulikówka i Letniki. Na obszarze puszczy powstały też wielkie zwierzyńce królewskie - ogrodzone obszary, na których zgromadzona była zwierzyna łowna. W pobliżu Knyszyna powstały dwa takie zwierzyńce: jeden w ostępie Popielewo a drugi obok niego.
Obszar Puszczy Knyszyńskiej został znacznie uszczuplony w latach 1553-1559, gdy starostwo knyszyńskie objął Piotr Chwalczewski. W 1553 roku Piotr Chwalczewski wydał Ustawę dla starostwa, knyszyńskiego. Chłopi mogli korzystać tylko z lasów położonych na brzegu puszczy. Prawo do polowania zostało ograniczone jedynie do drobnej zwierzyny. Natomiast wydany w 1557 roku Nakaz dzierżawcom i starostom7 oddawał cały dochód z eksploatacji lasów skarbowi hospodara. Także w tym samym roku król wydał Ustawę na wołoki. Ustawa była podstawowym aktem prawnym porządkującym dobra królewskie. Była w niej mowa o rozgraniczeniu lasów królewskich od lasów możnowładców i szlachty. Przewidywała karczunek pod nowe osadnictwo. Poruszono w niej także ważne zagadnienia: administrację leśną, bartnictwo, rybołówstwo, ochronę zwierzyny. W ostateczny sposób administrację leśną dóbr królewskich opisywała Ustawa leśna wydana przez Zygmunta II Augusta w Knyszynie.
Ze starostwa knyszyńskiego w 1571 roku wydzielono leśnictwo knyszyńskie, którego siedzibą została Borsukówka, a leśniczym od 1564 roku był Jan Dzierżanowski. Do leśnictwa tego przydzielono obszar Puszczy Knyszyńskiej oraz biele między rzeką Nettą i Jegrznią z grądami Kopytkowo i Jesionowo.
Reasumując, starostwo knyszyńskie było jednym z najlepiej funkcjonujących starostw w kraju. Między innymi to dzięki trosce króla mogło się ciągle rozwijać.
Literatura:
Źródła drukowane:
Ustawa leśna z 1567 r., wyd. O. Hedemann, Echa Leśne, z. 4, 1936.
Jabłonowski A., Podlasie, w: Źródła dziejowe, t. 17, cz. 3. Polska w XVI wieku pod względem geograficzno - statystycznym, t. 6, cz. 3, Warszawa 1910.
Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce XV - XVI wieku, opracował W. Chomętowski, Warszawa 1876.
Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, wydali J. Topolski, J. Wiśniewski, Wrocław - Warszawa 1959.
Opracowania:
Kołodziejczyk A., Z dziejów kolonizacji puszcz na Podlasiu w XV - XVI wieku, w: Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńszczyzny od XIV do XVI wieku pod red. J. Śliwińskiego, Olsztyn 2002.
Maroszek J., Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta, Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 2000.
Obuchowska - Pysiowa H., O handlu drewnem w Polsce w XVI wieku, Sylwan 1964.
Taradejna M., Ustawa Leśniczem króla Zygmunta Augusta, uchwalona w 1568 roku w Knyszynie, w: Las w kulturze polskiej. I Ogólnopolska Konferencja pt.: Las w kulturze polskiej. Materiały z konferencji., Gołuchów 13 - 15. X. 1999, pod red. W. Łysiaka, Poznań 2000.
Wroczyńska E., Eksploatacja lasów na Podlasiu w XVI wieku, w: Studia nad społeczeństwem i gospodarką Podlasia w XVI - XVIII wieku, pod red. A. Wyrobisza, Warszawa 1981.
Wójcicka M., Roślinność dawnej Puszczy Knyszyńskiej, Kraków 1937.